آیا حیوانات محبت را میفهمند؟ آیا حیوانات عاشق می شوند؟ به راستی جواب این سوالات چیست؟ رفتار حیوانات از جهات دانش نوین بر سه مبنای روانکاوی، بررسیهای فیزیولوژیک، مبنای جانورشناسی بررسی میشود. شاخه ویژه بیولوژی که رفتار حیوانات را مورد بحث و بررسی قرار میدهد اتولوژی نامیده میشود. اتولوژی از کلمه یونانی Ethos به معنای “خوی“ و “ویژگی“ ریشه میگیرد. اتولوژی به طور تحت الفظی به معنای بررسی خوی و کاراکتر است و بهتر گفته شود بیولوژی رفتار است.
حیوانات معمولا تنها زندگی نمیکنند. هر حیوانی با حیوان دیگر در تماس است و گاهی هم به اصطلاح، قاطی زندگی سایر حیوانات میشود. شاید تنها زیستترین حیوان مرغابی بزرگ دریایی باشد که ماهها دور از دید دیگران در دریاهای دور دست زندگی را سپری میکند ولی آن هم در دوران تولید مثل گروهی زیست میکنند به هر حال گونههای معدودی از حیوانات تنها زیست هستند.
میتوان ادعا نمود که اکثر گونههای حیوانات دارای زندگی جمعی و اجتماعی هستند. البته همه تراکمهای حیوانات در همه احوال یک پدیده زیست نیستند. مثلا وقتی مشاهده میکنیم انبوه پشهها دور چراغ گرد میآیند، این تراکم یک زیست اجتماعی نیست،بلکه هرپشه به تنهایی مجذوب نور چراغ میشود.
اما سارها در زمستان غروبها، پیش از سر و سامان گرفتن شبانه، چنان مانورهای هوایی دلربایی اجرا میکنند که به گونهای شگفت یکی با دیگری واکنشهای حساب شده دقیقی را هماهنگ میسازند و با چنان نظام کاملی با حرکات یکدیگر همگامی دارند که انسان تصور مینماید که از عوامل و عناصر ارتباطی مافوق بشری برخوردارند. این پدیده در این حیوانات مثال بارز دیگری از رفتار اجتماعی حیوانات است.
آنچه را که ما رفتار اطلاق میکنیم براستی واکنشهایی است که ما از حیوان برابر به عوامل عناصری محیطی که وی را احاطه کرده است، مشاهده میکنیم که به نوبه خود تحت تاثیر بسیاری از عوامل داخلی میباشد.
بررسی رفتار حیوانات در حقیقت با مشاهده حرکات، ژست و اطوار و سایر خصوصیات عینی حیوان آغاز میشود. بسیاری اوقات نیز اتفاق میافتد که حیوان اصلا تکان نمیخورد، حتی در برابر تغییرات فاحش محیط شاید این حالت به دلیل آن باشد که نمی تواند کاری انجام دهد و شاید هم فرمان پاسخ بدن این حکم را بکند که بیحرکتی بایستد.
بدین ترتیب باید اذعان کرد که مطالعه در احوال و رفتار حیوانات کار سادهای نیست و کسانی که در امور بهداشت حیوانات فعالیت دارند باید حداقل اطلاعات را در این زمینه داشته باشند. پیش از ورود به اصل مطلب اجازه میخواهد مروری کوتاه پیرامون آنچه که صاحب نظران و دانشمندان نامدار در گذشته به عمل آورده اند داشته باشیم:
تاریخچه
اولین کسی که برابر موازین علمی در احوال و رفتار حیوانات پژوهشی به عمل آورد چارلز داروین بود. داروین بیش از همه در ارتباط با تئوریهای تکامل شناخته شده است. حال آنکه این دانشمند بزرگوار پژوهشهایی را که در زمینه بیولوژی به طور کلی به عمل آورده است شاید بسیار با اهمیتتر از تئوریهای تکامل وی باشند.
مسافرتش به خارج بیگل، به وی این امکان را داد که روی حیوانات در شرایط زیستی طبیعی آنها در بسیاری از بخشهای جهان بررسی به عمل آورد. داروین اولین کتاب درسی خود را پیرامون رفتار حیوانات زیر عنوان ابراز احساسات در انسان و حیوانات نوشت که در سال ۱۸۷۲ چاپ شد، درست ۱۳ سال پس از چاپ کتاب مشهور خود “اصل گونهها“ در سال ۱۸۵۹٫
در این کتاب ،وی ابراز حرکات چهره را به عنوان یک وسیله ارتباطی مورد بررسی قرار داد. بر این باور آمد که انسان چند میلیون سال است که با حرکات چهره ایجاد ارتباط میکند. داروین روی انقباض ماهیچههای چهره که پوست را به صورت گوناگون پیچ و واپیچ میدهند بررسی به عمل آورد و هرکدام از این حرکات را معرف حالتی دانست.
همچنین وی روی صورت فرزندان، خویشان و دوستان نزدیک خود به مطالعه پرداخت. وی علاوه بر این، بررسیهایی نیز روی حرکات و ژستهای بدن به عنوان وسیلهای برای ارتباط، به عمل آورد. در فاصله زمانی کوتاه بین مطالعات داروین و آغاز قرن بیستم، اتولوژی و روانشناسی حیوانی نزد دانشمندان علاقه مند در رفتار و اطوار حیوانات مورد توجه قرار گرفت.
مطالعه روی احوال و رفتار حیوانات به صورت فعالیتی جاندار جلوه کرد و دانشمندانی چون واردن، کلپفر، واترز، جینز و برکینگ کارهایی انجام دادند که در تاریخ علوم ثبت شده است.
در سال ۱۸۸۲ کتابی زیر عنوان هوش حیوانات نوشت که هنوز هم به عنوان کتاب درسی مورد توجه است. وی تلاش کرد تا اصول عقاید داروین را در علوم بررسیهای مقایسهای خود اعنال دارد.
c.lioyd morgan یکی دیگر از دانشمندان برجسته در بررسی رفتار حیوانات است که پژوهشهای وی خدمت بزرگی در امر روانشناسی مقایسهای است.
Jacques loeb بر این باور است که رفتار حیوانات محصول یک واکنش تند در مقابل تاثیر محرکات فیزیکی و شیمیایی روی پرتوپلاسم سلولهای بدن حیوانات است و واکنشها و مکانیسم کار در گیاهان اندکی سادهتر است.
Herbert spencer Jennings یکی از اولین اتویوژیستهایی بود که روی مطالعه توصیفی تعدادی از گونهها به بررسی پرداخت که حاصل پژوهشهایش را در سال ۱۹۰۴ در کتابی به نام “ رفتار موجودات پست“ منتشر ساخت.
Douglas A-Spalding اتولوژیست نامدار دیگری بود که پیرامون تکامل رفتار جوجه و مرغهای جوان یک سلسله تحقیقات ارزنده دارد.
Ivan p.pavlove فیزیولوژیست بزرگ روس که مطالعات روی فلکس شرطی شهره عام و خاص است. وی کسی بود که مطالعات روی علوم رفتاری حیوانات را به قرن بیستم منتقل ساخت.
Wiliam mc dougall روانشناسی است که کارهایش روی تئوریهای معاصر بررسی رفتار حیوانات تاثیر به سزایی داشته است. وی یکی از نامداران بررسی روی رفتار حیوانات از نظر روانشناسی اجتماعی است. در کتاب خود در این رابطه کوشش کرده است نشان دهد که رفتار انسان را میتوان اعمالی منبعث از غرایض و تغییرات آن دانست و تحلیل نمود.
Karl s. lashley (1938) یکی ا زنامدارترین و ذی نفوذترین روانشناسان در بین بیولوژی در نسل گذشته به شمار میرود. به عقیده وی رفتار ابتدایی موجودات ارگانیسمهای ساده مانند شقایقهای دریایی و مرجانها میتوانند به عنوان رهیافتی سودمند در مطالعه رفتار حیوانات به کار روند.
Niko timbee grn(1913) اتولوژیست اروپایی که چهارچوبی فراگیر و مقبول چنان تهیه نموده است که در محدوده آن میتوان ساختمان بنیادی علوم رفتار حیوانات را به بحث و بررسی گرفت. تیمبرگن خاطر نشان میسازد که اولین وظایف بررسی کنندگان در رفتار حیوانات آن است که گزارش دقیق از مشاهدات تهیه و آن را به خوبی توصیف نماید. این گزارش از مشاهدات و توصیف آن میتواند مبنای خوبی برای بررسی روی رفتار و احوال حیوانات باشد.
در سال ۱۹۷۲، وقتی لورنز( Lorenz) و تینبرگر جایزه نوبل دریافت کردند، دورانی نوین در علم آغاز شد. نامبردگان جایزه مزبور را با کارل فن فریش (Karel van frishe) سهیم بودند. نامبرده اخیر کسی بود که رقص شگفت آور زنبور عسل را کشف کرد، حرکتی که به تامین کنندگان آذوقه اشاره میکرد که دیگران را در کندوهایشان باخبر سازد که منابع غذای خوب کجاست. این جایزه براستی نشان دهنده آن بود که این سه مرد که در نظر دیگران طبیعی دانهای سادهای جلوه میکردند، چه اقدام اساسی و جاویدان علمی به عمل آوردند.
نویسنده: دکتر سید حسن ملجایی
یک دیدگاه
محمدسبزواری _ رهجو
بنام آزامبخش دلها . منطق
به نظرمن رفتار و کردار حیوانات از یک منبعِ واحد ، یک پارچه ، یکنواحت ، موزون ، بدون تضاد و بدون تناقض سرچشمه میگیرد که پایدار است . این رفتارِ ثابت را ” منطق ” مینامند . این تعریف متاُسفانه در بشر همیشه صادق نیست . رهجو