شیرین کنندههای مواد غذایی انواع مختلفی دارند. غذاها و نوشیدنیهای بدون شکر یا کم شکر در سرتاسر جهان محبوب هستند و بدین سبب شیرین کنندههایی که تولید چنین مواد غذایی را ممکن میسازند بسیار حائز اهمیت هستند.
به طور کلی شیرین کنندهها به دو دسته تقسیم میشوند:
شیرین کنندههای کم کالری یا شیرین کنندههای بسیار قوی
سلامت این گروه از شیرین کنندهها به اثبات رسیده است. شیرین کنندههای ذکر شده عبارت است از: اس سولفام کا، آسپارتام، نئوتام، ساخارین و سوکرالز
سه شیرین کننده کم کالری دیگر که هنوز مصرف آنها به طور کامل مورد موافقت قرار نگرفته است شامل استریول گلایکوزید، سیکلامات و آلتیام میباشند.
الکلهای قندی یا شیرین کنندههای حجم دهنده
از جمله این مواد میتوان زایلیتول، ایزومالت، اریتریتول، سوربیتول و مانیتول را نام برد.
یکی از مشکلات مصرف زیاد اینگونه از شیرین کنندهها، هضم ناکامل آنها میباشد که ایجاد ناراحتیهای معده ای-رودهایی مینمایند. دو نوع شیرین کننده جدید به نامهای تری هالوزو تاگاتوز در عملکرد خود مشابه با شیرین کنندههای حجم دهنده هستند، البته این مواد در واقع نوع قندی میباشند تا اینکه جزء الکلهای قندی محسوب شوند. در ادامه به اجمال به بررسی بیشتر انواع شیرین کنندهها میپردازیم.
شیرین کنندههای مواد غذایی کم کالری
شیرین کننده اسسولفام پتاسیم
این شیرین کننده نخستین بار در سال ۱۹۶۷ در آلمان مورد بررسی قرار گرفت و سرانجام در سال ۱۹۸۸ برای استفاده در مواد غذایی تصویب شد. این شیرین کننده مشتق اسید استواستیک است. k در نام این ترکیب مربوط به پتاسیم است و شکل تجاری این ماده به صورت نمک پتاسیم میباشد. شیرینی این ماده تقریباً ۲۰۰ برابر شکر است و به سبب پایداری در برابر حرارت در آشپزی نیز قابل استفاده میباشد. این شیرین کننده با وجود پتاسیم در ترکیب خود میزان پتاسیم بدن را تحت تأثیر قرار نمیدهد.
چنانچه این شیرین کننده به تنهایی مصرف شود ممکن است پس از مصرف، مزه تلخی ایجاد نماید ولی در صورت مخلوط شدن با دیگر شیرین کنندههای کم کالری شیرینی آن شباهت بالائی با ساکارز پیدا میکند. بر پایه مطالعات انجام شده در حیوانات مصرف این ماده ممکن است موجب شوک به سبب کاهش قند خون شود، همچنین تومورهای ریه، سینه، تیموس، موسمی و بیماریهای مزمن تنفسی نیز از دیگر اثرات سوء ذکر شدهی مصرف این شیرین کننده در حیوانات میباشند. البته این مواد تاکنون در انسانها ثابت نشده است.
شیرین کننده آسپارتام
این شیرین کننده ابتدا در سال ۱۹۶۵ بررسی شد و سرانجام سال ۱۹۸۱ برای استفاده در مواد غذایی مورد موافقت قرار گرفت در ادامه به سبب نزدیکی مزهی آن به شکر به طور گسترده استفاده شد. آسپارتام شامل دو آمینو اسید میباشد، فنیل آلانین و اسید آسپارتیک که این دو به متانول متصل شدهاند.
(این دو آمینو اسید و همچنین متانول به صورت طبیعی در بسیاری از مواد غذایی وجود دارند). آسپارتام به ازای هر گرم، خود ۴ کالری انرژی تولید میکند و از این لحاظ در میان شیرین کنندههای کم کالری معروف است. این ماده ۱۸۰ مرتبه از شکر شیرینتر است. در برابر حرارت ناپایدار میباشد و بدین سبب نمیتوان از آن برای پختن استفاده نمود.
همچنین در صورت نگهداری طولانی نوشیدنیهای شیرین شده با آسپارتام، این ماده داخل مایع تجزیه میشود. مواد غذایی و نوشیدنیهای شامل آسپارتام حاوی برچسب نشان دهنده وجود فنیل آلانین میباشند. وجود این برچسب های هشدار دهنده برای افرادی که به صورت ارثی دچار فنیل کتنوری هستند، بسیار لازم است.
(فنیل کتنوری نوعی بیماری متابولیکی نادر است که مربوط به فقدان ارثی یک آنزیم ضروری جهت متابولیسم طبیعی فنیل آلانین است). در رابطه با مصرف آسپارتام و اثرات سوء این ماده و متابولیت هایش مطالب بیشماری بیان شده است که البته هیچ کدام از این موارد در مورد انسانها به اثبات نرسیده است.
یکی از مهمترین مشکلات ذکر شده در رابطه با مصرف آسپارتام، سردرد حاصل از آن میباشد. به علاوه از سوی بعضی محققین حالات عصبی، گیجی، استفراغ، مشکلات روحی و افسردگی نیز از اثرات سوء مصرف این ماده شناخته شدهاند ولی چنانچه ذکر شد بسیاری از این موارد جنبه اغراق آمیز دارند و تاکنون اثرات مناسب مصرف مقادیر مجاز این ماده در انسانها ثابت نشده است.
شیرین کننده نئوتام
در سال ۲۰۰۲ مصرف این ماده به عنوان شیرین کننده مواد غذایی مورد موافقت قرار گرفت این شیرین کننده، شامل دو آمینو اسید به نامهای اسید آسپارتیک و فنیل آلانین میباشد دو جزء تشکیل دهنده نئوتام و آسپارتام مشابه است ولی این دو شیرین کننده کاملاً با یکدیگر متفاوت هستند.
نئوتام بسیار شیرین است. شیرینی آن ۷۰۰۰ هزار بار بیشتر از شکر میباشد و به سبب این شیرینی خارق العاده میزان مصرفی این ماده بسیار ناچیز است. این شیرین کننده در برابر حرارت ناپایدار بوده، بنابراین در آشپزی نیز استفاده می شود. اجزای تشکیل دهنده نئوتام پس از مصرف در بدن در نهایت از راه ادرار یا مدفوع دفع میشوند.
میزان فنیل آلانین حاصل از این شیرین کننده بسیار ناچیز است و برای انسانها (حتی افراد دچار فنیل کتنوری) خطر ایجاد نمیکند بدین سبب نصب برچسبهای اخطار دهنده بر روی محصولات شیرین شده با نئوتام الزامی نیست. برخی مطالعات انجام گرفته بر روی حیوانات، نشان دهنده کاهش میزان غذا معرفی روزانه و وزن بدن موشها با مصرف غذاهای حاوی نئوتام بود که البته این اثرات سوء هنوز ثابت نشدهاند.