آنتی بیوتیکها از اقلام بسیار سودمند جعبه ابزار هر مدیر بهداشت ماهیان زینتی هستند؛ ولی آنها تنها وسیله هستند، نه یک گلوله جادویی! توانایی آنتی بیوتیکها در کمک به حذف بیماری ماهیان زینتی به عوامل متعددی وابسته است، از جمله:
- آیا مشکل در حقیقت عامل باکتریایی دارد؟
- آیا باکتریهای درگیرکننده به آنتی بیوتیک انتخابی حساس هستند؟
- آیا مقدار مصرف و فواصل درمانی صحیح به کار میرود؟
- آیا سایر تنشهای مشارکت کننده از میان برداشته شدهاند یا کاهش پیدا کردهاند؟
آنتی بیوتیکها به خودی خود ماهی را درمان نمیکنند. آنتی بیوتیکها تنها جمعیت باکتریها در ماهی را در حدی کنترل میکنند که سیستم ایمنی ماهی آنها را حذف کند. قبل از در نظر گرفتن آنتی بیوتیکها، منابع تنش مانند کیفیت نامطلوب آب (شامل تغییر شدید درجه حرارت)، تغذیه، ژنتیک و دستکاری یا جابجایی باید برطرف شود یا کاهش یابد.
همچنین ماهیان درگیر باید از لحاظ وجود انگلها بررسی شوند. هر یک از این عوامل میتواند علت اولیه بیماری باشند چون عفونتهای باکتریایی اغلب عوامل ثانویه ناشی از مشکلات مدیریتی هستند. تماس با متخصص بیماریهای ماهی در مراحل اولیه شیوع بیماری میتواند به شناسایی تنشهای موجود و میزان عفونت باکتریایی کمک کند و بنابراین تلفات ماهیها کاهش خواهد یافت.
باکتریهایی که ماهی را آلوده میکنند
بسیاری از باکتریهایی که ماهی را آلوده میکنند به یک یا هر دو گروه گرم مثبت یا گرم منفی تعلق دارند. این گروهها بر اساس پاسخشان به روش رنگ آمیزی گرم نام گذاری میشوند. باکتریهای گرم مثبت رنگ آبی به خود میگیرند و باکتریهای گرم منفی صورتی رنگ میشوند. این باکتریها رنگهای مختلفی به خود میگیرند چون هر گروه دارای نوع مختلفی از دیواره سلولی هستند.
این اختلاف برای تولید کنندگان و آبزی پروران اهمیت دارد چون برخی از آنتی بیوتیکها در مقابل باکتریهای گرم مثبت و برخی دیگر در برابر باکتریهای گرم منفی بهتر عمل میکنند.
بسیاری از باکتریهایی که ماهی را آلوده میکنند، گرم منفی و شامل آئروموناس هیدروفیلا، آئروموناس سالمونیسیدا، فلاووباکتریوم کولمونار (که موجب بیماری کولموناریس میشود)، ویبریو و گونههای سودوموناس هستند. مهمترین گروه باکتریهای گرم مثبت که موجب بیماری ماهی میشوند استرپتوکوکوسها هستند.
سومین گروه، باکتریهای اسید فست هستند که شامل گونههای مایکوباکتریوم هستند که در اینجا توضیح داده نمیشوند چون بطور قابل توجهی از بیشتر باکتریهای دیگر متفاوت هستند.
روش مقابله با عفونتهای باکتریایی ماهیها
بیشتر باکتریهایی که موجب بیماری در ماهی میشوند ساکنین طبیعی سیستمهای آبی هستند و بطورمعمول، مشکلی ایجاد نمیکنند. با وجود این، ماهیانی که در معرض تنش با یک یا چند عامل (مانند تغییرات درجه حرارت، کیفیت نامطلوب آب، جابجایی اخیر یا دست کاری) هستند ممکن است سیستمهای ایمنی آنها تضعیف شود، که آنها را نسبت به عفونتهای باکتریایی حساس تر میسازد. به علاوه، عوامل تنشزایی که سیستم ایمنی ماهی را دچار مشکل میکند ممکن است به سود رشد باکتریایی باشد و خطر شیوع بیماری را افزایش دهد.
راه حل دلخواه در هنگام درگیری با بیماریهای باکتریایی یاری جستن از متخصص بیماریهای ماهی برای کشت ارگانیسم و انجام آزمایشات تعیین حساسیت است. کشت به رشد باکتریهای آلوده کننده در محیط کشت مخصوص (معمولا دارای محیط پایه آگار یا ژلاتین) و تعیین حساسیت به قرار دادن باکتریها در معرض توالی از آنتی بیوتیکها برای مشخص کردن اینکه کدامیک مناسب ترین است اطلاق میشود.
اگرچه آزمایشات کشت وتعیین حساسیت عموما دو تا سه روز طول میکشد، ولی تاکنون از بهترین روشها برای انتخاب آنتی بیوتیکی است که با موفقیت و از لحاظ اقتصادی عفونت را درمان میکند.
در حین مراحل ابتدایی بیماری باید از متخصص بیماریهای ماهی کمک خواست و تاریخچه کاملی ازمشکل ارائه نمود. متخصص باید دستورالعمل تحویل نمونهها به یک آزمایشگاه تشخیصی را ارائه نماید.
ماهیان درگیر را تا هنگامی که نمونه تجزیه و تحلیل نشده است نباید با هیچ آنتی بیوتیکی درمان نمود. نمونه باید دست کم شامل ۳ تا ۵ ماهی که نشانیهای رایج بیماری را دارند باشد. ماهیهایی که بعد از دریافت آنتی بیوتیک تحویل آزمایشگاه میشوند اغلب نتایج کشت ضعیفی دارند. حین انتظار برای دریافت نتایج کشت، ممکن است متخصص بیماریهای ماهی تا هنگامی که آزمایشات کشت و تعیین حساسیت کامل شوند، آنتی بیوتیک وسیع الطیفی تجویز کند.
هنگام انتخاب آنتی بیوتیکها موارد قانونی باید مراعات شود. متخصص بیماریهای ماهی اطلاعات مربوط به مقادیر مصرف صحیح، روشهای صحیح تجویز و پخش دارو در استخرهای درمانی در اختیار شما قرار میدهد.
مقدار مصرف درست و برنامه درمانی آنتی بیوتیک
اگر چه انتخاب آنتی بیوتیک مناسب اولین گام مهم در کنترل بیماری است، تجویز صحیح هر آنتی بیوتیک و رعایت تعداد روزهای توصیه شده، مقدار آنتی بیوتیک مصرفی، فاصله و مدت زمان مصرف، مدت زمان قطع دارو قبل از فروش ماهی هم اهمیت دارد.
درصد مواد موثره فعال در آنتی بیوتیک ماهی
بسیاری از آنتی بیوتیکهایی که بطور رایج برای ماهیان زینتی به کار میروند توسط شرکتهای مختلف به فروش میرسند، لذا درصد ماده موثره فعال از محصولی به محصول دیگر متفاوت خواهد بود. این به این معنی است که ممکن است ۱۰۰ درصد آنتی بیوتیک خالص مورد نیاز برای کنترل بیماری نداشته باشید. بنابراین باید مقدار مصرف دارو را بر طبق مقدار ماده موثره دارو محاسبه نمایید.
روشهای تجویز آنتی بیوتیک برای ماهیان زینتی
تزریق آنتی بیوتیک: تزریق مستقیمترین و موثرترین روش رساندن آنتی بیوتیکها به جریان خون است. متاسفانه، این روش برای ماهیان پرورشی در مقیاس تجاری بسیار پر زحمت و غیر عملی است. باوجوداین، برای تعداد کم ماهیان یا ماهیان با ارزش یا گران قیمت، تزریق میتواند بهترین روش باشد.
مخلوط کردن آنتی بیوتیک با غذا: در آبزی پروری، مقرون به صرفه ترین و رایج ترین روش برای رساندن آنتی بیوتیکها، بصورت خوراکی با مخلوط کردن آنها در غذا است. مقدار مصرف صحیح آنتی بیوتیک با استفاده از روغن ماهی یا روغن کانولا به عنوان یک ماده متصل کننده، با غذا مخلوط میشود و سپس مخلوط به تعداد روزهای تجویز شده به ماهی خورانده میشود.
تجویز خوراکی آنتی بیوتیکها مستلزم این است که بیشتر ماهیها قادربه تغذیه باشند. بنابراین باید تلاش شود که این کار در ابتدای بیماری باکتریایی پیش از اینکه اکثریت ماهیان تغذیه شان متوقف شود انجام شود. فکر خوبی است که ماهی را تربیت کنند تا غذای تهیه شده را بخورد به گونه ای که هنگامی که نیاز باشد تا از آنتی بیوتیکها استفاده شود، ماهیها با احتمال بیشتری غذای تجویز شده را بخورد.
حمام درمانی با آنتی بیوتیک: اگرچه حمام درمانی روش عامه پسند تجویز آنتی بیوتیکها است، هنگام مقایسه با درمان خوراکی یا تزریق، داروی بیشتری مورد نیاز است تا به نتیجه مطلوب به دست آید.
در بسیاری از موارد، حتی مقدار زیاد آنتی بیوتیک در آب تضمین نمی کند که مقدار کافی از آن به ماهی خواهد رسید تا درمان موثری انجام شود. مقادیر بیش از حد آنتی بیوتیک در آب میتواند احتمال وجود باکتریهای با منشا آبی را افزایش دهد که موجب افزایش مقاومت به آن دارو شود.
به علاوه، به منظور جلوگیری از کیفیت نامطلوب آب و هر گونه سمیت بالقوه، بین ۷۰ درصد تا ۱۰۰ درصد آب باید در انتهای هر درمان روزانه و پیش از مصرف مجدد دارو تعویض شود. سرانجام استفاده از روش حمام درمانی در سیستمهای گردش مجدد یا هر سیستم آکواریومی که آب دارای دارو با صافی بیولوژیک در تماس است توصیه نمیشود. چون آنتی بیوتیکها باکتریهای موجود در صافیهای بیولوژیک را میکشند یا از فعالیت آنها جلوگیری میکنند.
در صورت درمان ماهی به روش حمام، بهتر است که یک ظرف جداگانه به کار رود یا ظروف در حین درمان از خط خارج شوند. حمام آبی باید تنها هنگامی که اکثریت ماهیها غذا نمیخورند یا هنگام درمان عفونتهای باکتریایی خارجی مورد توجه قرار گیرد و به محض اینکه قادر به خوردن شدند ماهیها باید به درمان با روش خوراکی برگردانده شوند.