کاربرد دوربینهای تلهای در مطالعات میدانی درباره یوزپلنگ ایران
مشاهده و شناسایی انواع گونهها در طبیعت کاری بسیار دشوار است. اما در طی سالهای اخیر دوربینهای تلهای کمک بسیار زیادی به گردآوری اطلاعات درباره گونههای متفاوتی همچون یوزپلنگ، پلنگ، کل و بز، قوچ و میش و جبیر در مناطق حفاظت شده کرده است و پژوهشگران توانستند از این ابزار در پژوهشهای خود برای حفاظت هر چه بهتر از زیستگاهها و گونهها بهرهمند شوند.
دوربینهای تلهای از ابزارهای اصلی ثبت حضور حیات وحش، تحقیقات اکولوژیکی، ردیابی گونههای کمیاب، تخمین جمعیت و تولید نقشههای پراکندگی حیات وحش به شمار میآیند. اما نصب دوربینها در طبیعت و استخراج و آنالیز اطلاعات آنها کاری زمان بر است و احتیاج به دانش خاص خود را دارد. به منظور آشنایی خوانندگان با تاریخچه ورود دوربین تلهای به ایران و نحوه استفاده از آن در پروژههای تحقیقاتی، با مهندس هومن جوکار، مدیر پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در معاونت محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست گفت و گویی داشتیم.
خودتان را معرفی کنید و در رابطه با با سوابق تحصیلی و شغلی خود توضیح دهید؟
در سال ۲۰۰۱ زمانی که پروژه یوزپلنگ آسیایی آغاز شد، برای یک مقطع زمانی کوتاه کارشناس پروژه بودم اما پس از این دوره، با وجود اینکه درباره گوشتخواران مختلف همچون پلنگ مطالعه میکردم، به طور مستقیم با پروژه یوزپلنگ آسیایی همکاری نداشتم. البته در سال های ۲۰۰۷ تا ۲۰۰۹میلادی نیز بنده برای زندهگیری و نصب گردنبند ماهوارهای به یوزپلنگها و پلنگها به طور مستقیم با پروژه همکاری داشتم.
درباره روشهای پایش جمعیت یوزپلنگ در ایران توضیح دهید؟
تنها ابزار مطالعاتی موجود در دنیا که برای تخمین جمعیت یوزپلنگ استفاده میشود، دوربینهای تله ای است. تا قبل از ورود دوربینهای تلهای به ایران، تخمین جمعیت یوزپلنگ آسیایی فقط براساس نظر کارشناسی بود. بنابراین، تمامی اعدادی که قبل از ۱۳۸۲ در مورد جمعیت یوزپلنگ در ایران ارائه شده براساس نظر کارشناسی بوده است. قبل از انقلاب اسلامی، «فرد هرینگتون» مسئول بخش پستانداران سازمان حفاظت محیط زیست در دهه ۵۰، گفته بود چهارصد یوزپلنگ در ایران وجود دارد.
سپس «اسکندر فیروز» رئیس وقت سازمان حفاظت محیط زیست ایران، نظر این کارشناس را کمی تعدیل کرد و گفت ۳۰۰ یوزپلنگ در ایران داریم. اما از آنجائیکه این تخمینها پشتوانه علمی نداشت، این اعداد به هیچ عنوان قابل استناد نبود. در نظر کارشناسی، کارشناس با توجه به نظر محیطبانان درباره تعداد یوزپلنگها در هر منطقه و ارزیابی شخصی خویش از وضعیت منطقه، جمعیت یوزپلنگ را تخمین میزند. اما نمیتوان روی نظر کارشناسی حساب کرد چون این عدد مبتنی بر هیچ واقعیتی نیست.
از چه زمانی پژوهشگران از دوربینهای تلهای برای تخمین جمعیت یوزپلنگ در ایران استفاده کردند؟
در سال ۱۳۸۱، پروژه یوزپلنگ آسیایی در ایران بین سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان ملل متحد امضاء شد و در سال ۱۳۸۲ کارشناسان بین المللی دوربینهای تلهای را برای کمک به این پروژه به ایران آوردند. استفاده از این ابزار احتیاج به یک برنامه ریزی داشت تا بتوان با پوشش دادن کامل مناطق به عددهای نزدیک به واقعیت درباره جمعیت یوزپلنگ برسیم. اما با توجه به اینکه وسعت زیستگاه یوزپلنگ در ایران حدود شش میلیون هکتار است و در ابتدای پروژه فقط صد و پنجاه دوربین تلهای در ایران وجود داشت، عملا خیلی مشکل بود که بتوان یک تخمین نزدیک به واقعیت از جمعیت یوزپلنگ داشت.
در سالهای اول پروژه، پژوهشگران از دوربینهای تلهای به صورت سیستماتیک استفاده نمیکردند و فقط این دوربینها را در مناطق مختلف ایران پخش کردند تا مطالعهای درباره حضور و عدم حضور یوزپلنگ در زیستگاههای کشور انجام دهند. برای مدیران پروژه در آن زمان، پاسخ دادن به این سوال مهم بود که در کدام یک از زیستگاههای ایران هنوز یوزپلنگ باقی مانده است. بنابراین، با وجود اینکه دوربینهای تلهای در سالهای ۱۳۸۲ تا ۱۳۸۴ در ایران وجود داشت، کسی به پروتکلهای تخمین جمعیت یوزپلنگ توجه نکرد.
پس از این مطالعه که به مدت ۳ سال توسط مهندس جورابچیان و یک سال توسط مهندس همدانیان انجام شد، پژوهشگران توانستند بفهمند که کدام زیستگاههای ایران یوزپلنگ دارد. اما به خاطر اینکه مطالعه سیستماتیک سرشماری انجام نشده بود، تهیه عکسها از یوزپلنگ در مناطق مختلف ایران به کمک دوربینهای تلهای یک تصور اشتباه درباره تعداد یوزپلنگ در ذهن کارشناسان ایجاد کرد. در اوایل پروژه که معلوم نبود کدام مناطق ایران یوزپلنگ دارد، براساس نظر کارشناسی تخمین زده میشد که حدود سی یوزپلنگ در ایران باقی مانده است.
اما پس از ثبت بیشتر از دویست عکس از یوزپلنگ در مناطق مختلف ایران، کارشناسان به اشتباه تصور کردند که بیشتر از تعدادی که انتظار میرفت در ایران یوزپلنگ وجود دارد. غافل از اینکه دوربینهای تلهای به روش سیستماتیک استفاده نشده بود. در روش سیستماتیک سرشماری، تعداد عکسهای تهیه شده از یوزپلنگ در مناطق مختلف مهم نیست؛ بلکه باید عکسهای ثبت شده در یک منطقه را با هم مقایسه کرد و یوزپلنگهایی که در تصاویر خالهای شبیه به یکدیگر دارند را به عنوان یک فرد محسوب کرد.
چطور پژوهشگران از دوربینهای تله ای برای سرشماری یوزپلنگ آسیایی استفاده میکنند؟
دوربینهای تلهای به مدت دو ماه در هر منطقه نصب میشوند و پس از اتمام این زمان، کارت حافظه دوربین خارج شده و تمام تصاویر ثبت شده در این مدت دانلود میشود. با مقایسه عکسهای یوزپلنگها با یکدیگر، تمامی افراد از همدیگر شناسایی شده و جنسیت آنها نیز تعیین میشود. بنابراین، برای هر یوزپلنگ میتوان یک فایل از مشخصات و تصاویر ثبت شده از آن در منطقه تهیه کرد. البته کارت حافظه دوربین در این مدت حداقل سه بار بازبینی میشود.
تعداد دفعات بازبینی دوربین تلهای به نوع دوربین و نوع محلی که دوربین در آنجا نصب شده، بستگی دارد. دوربین تلهای به طور اختصاصی از یک گونه جانوری عکس نمیگیرد بلکه تصویر هر موجودی را که حرارت و حرکت دارد، ثبت میکند. اگر دوربین در نزدیکی یک چشمه نصب شده باشد، مدام در حال ثبت تصویر از جانوران مختلفی است که برای نوشیدن آب به محل مراجعه میکنند.
بنابراین، به خاطر ثبت تصاویر بیشتر، دوربین از باطری بیشتر استفاده کرده و کارت حافظه دوربین نیز زودتر پر میشود. در نتیجه، لازم است دوربین نصب شده در این محل توسط محیط بانها و همکاران نهادهای غیر دولتی به دفعات بیشتری در این دو ماه بازبینی شود.
براساس پروتکل سرشماری، نباید دوربین تلهای در یک منطقه بیشتر از دو ماه باقی بماند. مطالعات نشان داده که زمان استادندارد برای تعیین جمعیت یک گونه در یک منطقه دو ماه است و اگر دوربینهای تلهای در یک منطقه بیشتر از دو ماه تصویر ثبت کنند، احتمال دارد بحث مهاجرت به داخل و مهاجرت به بیرون رخ دهد؛ خصوصا اگر در مناطق همجوار دوربینگذاری نشده باشد، جمعیت مناطق همجوار ممکن است به جمعیت آن منطقه اضافه شود. در حالیکه ممکن است این یوزپلنگها فقط در حال عبور از آن منطقه باشند.
رعایت پروتکل نصب دوربینهای تلهای چه اهمیتی در شناسایی هویت یوزپلنگها دارد؟
اگرپروتکل نصب دوربینهای تلهای برای مطالعه سیستماتیک جمعیت یوزپلنگ رعایت شود، هویت یوزپلنگ قطعا شناسایی میشود. برای این کار باید در زمان نصب دوربینهای تلهای، زاویه دوربین طوری تنظیم شده باشد که دقیقا از پهلو از یوزپلنگ عکس بگیرد تا بتوان یک طرف کامل از بدن جانور را در تصاویر داشت. زمانیکه خالهای یوزپلنگ را در تصاویری که از سمت راست یوزپلنگها گرفته شده، با هم مقایسه میکنیم، میتوان مشخص کرد که چه تعداد از این تصاویر متعلق به یک یوزپلنگ است.
البته در جداولی که برای تعیین تعداد یوزپلنگ داریم، همیشه یک ستون برای تصاویری وجود دارد که هویت یوزپلنگ در آنها قابل شناسایی نیست. به طور مثال، هویت یوزپلنگها در تصاویری که از پشت گرفته شده، قابل شناسایی نیست مگر اینکه تصاویر دیگری هم از یوزپلنگ داشته باشیم که از پشت گرفته شده باشد تا بتوان با مقایسه الگوی خالهای دم، هویت یوزپلنگ را شناسایی کرد. اما تصاویری که توسط دوربینهای تلهای فقط از رو به رو از یوزپلنگ گرفته شده، قطعا قابل شناسایی نیست.
علاوه بر دوربینهای تلهای که برای ثبت تصویر از راست یا چپ بدن یوزپلنگ در مناطق مختلف یک زیستگاه نصب میشود، ایستگاههایی در هر منطقه وجود دارد که در آن دو دوربین تلهای در مقابل هم قرار داده میشود. نقشههای ماهوارهای محلهای عبور یوزپلنگ به خوبی نشان میدهد که یوزپلنگ در زیستگاههای زیادی گشت میزند. بنابراین، اگر در هر منطقهای که دوربینهای تلهای نصب میشود، یک دوربین دوتایی قرار داده شود، میتوان از تصاویر آن به عنوان شاهد برای تصاویر سایر دوربینها استفاده کرد.
زمانی که یوزپلنگ در مسیر گشت میزند، حتما از جلوی یکی از این دوربینهای دوتایی عبور میکند و با مقایسه تصاویری که از راست یا چپ یوزپلنگ گرفته شده، میتوان هویت یوزپلنگ را شناسایی کرد.