پیش از بحث درباره موضوع “ لزوم بکارگیری علم اصلاح نژاد در صنعت اسب” به طور کلی باید گفت بودن و بقا در برابر طبیعت، به معنای عزم جزم برای درگیر شدن و مسلح شده به هر نوع آگاهی برای این مسیر شرط اساسی و کلی است. در این دریای بیانتها و بیکران سختی و تصادم بین وجود و طبیعت بسته به میزان آگاهی و رشد علمی و عملی، موضوع هر گروه و صنفی مشخص میشود.
فهرست صنعت اسب بومی با نگرش اصلاح نژادی » روی عناوین کلیک کنید تا به مطلب مورد نظر بروید:
به عنوان یک فرد دوستدار اسب که روی سخنانم با اسبداران و عاشقان اسب است، هر اندازه با سخنان و حرفهایم راه را برای نیرو گرفتن و ترغیب این جامعه عاشق اسب، برای دستیابی به سلاح روشنگری و عمل به اصول علمی در صنعت اسب هموار نمایم، باز هم به آن حد نمیرسم که بتوانم گوشه از تلاش کشورهای پیشرفته صنعت اسب و حقایق موفقیت آنها را روشن نمایم. چراکه صنعت اسب کشور با این وضعیت نخواهد توانست از چهار چوب محدوده خویش فراتر رود مگر اینکه بخواهد تغییر رویکردی داشته باشد.
همه نیک میدانند در دنیا آدمهایی وجود دارند که از خود راضی هستند و از خود تعریف و ستایش میکنند، از عیب خود چیزی نمیگویند، همه خوبی و برتریها را به خود اختصاص میدهند و همه نعمتها را به خود روا میدارند و برعکس نسبت به دیگران بد گمان هستند و معایب آشکار و نهان دیگران را میبینند، حقوق دیگران را نمیشناسند، اعمال نیک دیگران را اقرار نمیکنند هیچ، بلکه انکار میکنند. کینه توزی نسبت به آنها دارند و آنها را درست در خلاف جهت خود میبینند.
این موضوع را قبول دارم و با اینکه از آن بیزارم، اما از آن به ستوه آمدهام زیرا همین امر باعث شده در ایران صنعت اسب به کلی تحت تاثیر این رویکرد منفی قرار گرفته و مانع هرگونه پیشرفتی قرار بگیرد. چرا این بحث را مطرح میکنم؟؟؟؟ استحضار دارید در تمام دنیا انجمنهای نژادی، انجمنهای صنفی و تشکلهایی که متشکل از خود مالکین و پرورش دهندگان این نژاد است، تمامی امور اسبی را دست گرفتهاند راهبری میکنند و در این راستا فعالیتهای ثبت اسب، بهبود عملکرد ورزشی و مسابقات را با نظارت ارگانهای دولتی پیش میبرند و چونکه خود درگیر این گونه فعالیتها هستند بهتر میتوانند، مدیریت کنند اما در ایران عکس قضیه اتفاق افتاده و متاسفانه بجای پیگیری منافع و بهره مندی کلی صنعت اسب، اسباب بیگانه ستیزی و خردهگیری را فراهم گردیده است.
اما در اینجا راه دور را نزدیک میکنم و از اطاله کلام خودداری کرده و دلایل نگارش این مقاله عمومیو کلی را مضمون سه بخش “ژنتیک اسب، راهکار اصلاح نژادی و نحوه بکارگیری علوم روز در زمینه اصلاح نژاد اسب” است، بیان میکنم. هدف و منظور بنده، قدم به قدم و بتدریج در بخشهای بعدی روشن میگردد. همراه با روشن شدن مقصود، طرز فکر و اعتقادم را که از انچه تا بحال تجربه کردهام، به نظر خواننده میرسانم.
ژنتیک اسب
ژنوم نشاندهنده مواد ژنتیکی یا مرکز کنترل نظارتی و عملکردی هر موجود زنده میباشد. در اسب، همانند بسیاری دیگر از پستانداران معمول، مواد ژنتیکی در هسته سلول و به مقدار بسیار جزئی در سیتوپلاسم (میتوکندری) وجود دارد. مقایسه اهمیت این دو بخش با همدیگر دشوار است، از این رو ژنهای موجود در هر بخش، به صورت جداگانه و یا در رابطه با سایر ژنهای موجود در یک شبکه و یا مسیر زیست شیمیایی، نقش مهمیدر عملکرد اسب ایفا میکنند.
ژنوم هسته سلول اسب
اندازه بخش هستهای ژنوم اسب حدود ۷/۲ مگا جفت باز(Mbps) است. این بخش ژنوم در ۶۴ کروموزوم دستهبندی شده است. جنس اکوس دارای ۸ گونه و تعداد کروموزوم در این گونه از۶۴ در اسب و گورخر کوههارتمن تا۲۰ الاغ اهلی و الاغ مغولی و ترانس کاسپین وحشی متفاوت است، البته شباهتهایی در اندازه و مقدار ژن مشخص شده بین آنها وجود دارد.
۶۴ کروموزوم اسب از ۳۲ جفت کروموزوم همولوگ تشکیل شده است (یکی از پدر / سیلمیو دیگری از مادر / مادیان ) ، که ۳۱ جفت آن اتوزوم است که حامل مجموعه ای از ژنها است که اساسا با یک نظم مشابه به نسل بعد منتقل میشوند و یک جفت نیز کروموزوم جنسی است که در افراد ماده مشابه (دو کروموزوم X) اما در نرها متفاوت ( یک کروموزوم X و یک کروموزوم Y ) است. کروموزوم X دومین کروموزوم بزرگ در میان کروموزومهای اسب و در حدود ۵٪ از ژنوم را تشکیل داده، در حالی که کروموزوم Y یکی از کوچکترین کروموزومهاست. همانند سایر پستانداران، ژنوم اسب نیز دارای سیستم کروموزوم جنسی XY میباشد.
ژنوم میتوکندریایی
میتوکندری موتورخانه سلولها و مسئول تولید بیش از ۹۰ ٪ انرژی مورد نیاز پستانداران هستند. همه تنفس هوازی در درون سلولها در این اندامک رخ میدهد، و به همین دلیل میتوکندی را به یکی از مهم ترین ساختارهای سلول اسب تبدیل کرده است. میتوکندریها در داخل سلول به صورت کلونی تکرار شده و هزاران نسخه از آن وجود دارد و تا ۷۰ ٪ از سیتوپلاسم را تشکیل میدهد. میتوکندری تنها از طریق مادیان(سلول تخمک) به کرهها منتقل میشود، هرچند شواهدی برای انتقال از طریق اسپرم به صورت اتفاقی نیز وجود دارد. به عنوان یک پیامد زیست شناسی، ژنوم میتوکندریایی چندین ویژگی مهم در کنترل تنوع و تولید انرژی دارد، لذا جایگاه این بخش ژنوم اسب دیدگاه جدیدی در مورد انتخاب بهترین اسبها، تکامل اسب و تاریخ تکاملی آن فراهم آورده است(شکل ۲).
تا به امروز، تحقیقات بر روی ژنوم میتوکندریایی اسب محدود به استفاده از این جایگاه به عنوان مارکر برای ردیابی تکامل، تاریحچه اهلی کردن و ساختار جمعیّتها محدود بوده است. تحقیقات آینده بر روی ژنوم میتوکندریایی اسب در زیست شناسی میتوکندری و جنبههای عملکردی ژنومیکس میتوکندری تمرکز شده است. پروتئینهای میتوکندری در فیزیولوژی اسب از اهمیت خاصی برخوردار هستند که به طور مستقیم در تولید انرژی نقش داشته و در نتیجه بسیاری از آنها بوسیله انسان و طبیعت تحت انتخاب قرار گرفته اند.
راهکار اصلاح نژادی
از آنجا که ایران چندین دهه از صنعت روز دنیا عقب افتاده، ورود ناگهانی صنعت و به عبارت صحیحتر شوک صنعتی تأثیرات منفی عمیقی را در جنبههای مختلف اقتصاد فولکلور و جوامع محلی ایران گذاشت. شوک صنعتی بر حیات اسب ایران –به ویژه اسبان اصیل- مهلکترین ضربات را وارد کرد. روندی که با واردات بیرویه اسبهای دول غرب در عصر پهلوی به اوج رسیده و ذخیره ژنتیکی موجود در داخل کشور را عملا بلااستفاده برای تولید نسل و صنعت سوراکاری کرد همانطور که در شکل سه ملاحظه میشود صنعت سوارکاری دارای پیچیدگی مختص به خود را دارد که تنها تکیه بر یکی از بخشهای اشاره شده در این دیاگرام نمیتوان انتظار پیشرفتی داشت.
شکل ۳: دیاگرام پیچیدگی صنعت اسب
امروزه مسئولان کشور کمکم به ارزشهای فرهنگی، ورزشی،اقتصادی و روانشناختی این موهبت الهی واقف میشوند و پرداختن به صنعت اسب را به عنوان یکی از زمینههای بسیار موثر در توسعه اقتصادی و فرهنگی کشور ضروری میدانند.
همزمان با این رویکرد جدید ضرورت تدوین ساختار و نظامیجامع برای صنعت اسب کشور که بتواند توسعه روزافزون آن را تضمین نماید ضرورتی انکار ناپذیر دارد. صنعت اسب کشور در طول سالیان گذشته دستخوش تغیرات گستردهای شده و همچنین موازی کاری و عدم هماهنگی بین سازمانها، عملکرد آنها را در حوزه صنعت اسب تحت الشعاع قرار داده است.
در حال حاضر وزارت جهاد کشاورزی، مرکز اصلاح نژاد کشور، سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، سازمان تربیت بدنی و فدراسیونهای ورزشی از جمله فدراسیون سوارکاری، فدراسیون چوگان، فدراسیون ورزشهای روستایی و عشایری و فدراسیون تیراندازی با کمان در جنبههای مختلف صنعت اسب مسئول و تأثیر گذارند اما از تفکیک وظایف مناسب و برنامه مدونی برای بهبود و توسعه بلند مدت صنعت اسب محرومند. به علاوه کمبود شدیدی در زمینه سازمانها و موسسات غیر دولتی از جمله انجمنهای اصلاح نژادی، انجمنهای ورزشی، موسسات آموزشی و موسسات خیریه تخصصی وجود دارد که نیاز به تدوین و اجرای ساختاری جدید برای صنعت اسب کشور ضروری نموده است.
اسبها برای اهداف مختلفی پرورش مییابند و توانایی هر کدام از آنها برای انجام وظیفه ای خاص میباشد. شاید مهم ترین هدف و ماموریت واحدهای صنعتی در دنیای امروز تولید اسبهایی است که توانایی لازم برای شرکت در مسابقات مختلف ورزشی را دارا باشند. امروزه بیش از ۱۷ رشته ی مربوط به صنعت اسب و سوارکاری وجود دارد که در هر یک از این رشتهها به اسب مخصوص آن رشته نیاز میباشد. یکی از مهمترین رشتههای سوارکاری ،رشته ی پرش با اسب است که در ایران و جهان از دارای جایگاهی ویژه است و همین امر باعث شده تا تولید نژادهای پرشی و بهبود عملکرد این اسبها در مسابقات پرش برای تولید کنندگان این اسبها از اهمیتی خاص برخوردار باشد، در همین راستا فدراسیونهای سوارکاری و پرورش دهندگان اسبهای پرشی در سطح جهان تصمیم به بکار گیری ابزارهایی در جهت بهبود عملکرد این اسبها نموده اند. یکی از این ابزارها بکار گیری راهبردهای کوتاه مدت اصلاح نژادی است که دستیابی به آن مستلزم یک سری اطلاعات دقیق از رکوردهای اسبها در مسابقات پرش و اطلاعات شجره ای میباشد که منجر به ارزیابی صحیح ژنتیکی اسبها، انتخاب صحیح و نهایتا تولید اسبهایی با عمکرد بهتر در مسابقات میشود.
وضعیت نژادهای اسب بومی کشور و خلاهای اصلاح نژادی
کشور ایران با اتکا بر قابلیتها و ظرفیتهای طبیعی، جغرافیایی، گردشگری، مذهبی و انسانی خود به عنوان قطب سوارکاری، در بردارنده معتبرترین نژادهای اسب بومی در سطح دنیا که از اجداد اسبهای ورزشی و کورسی امروزه محسوب میشوند، بوده که این نژادها شامل ترکمن، عرب، کرد، دره شوری، کاسپین و دیگر اکوتیپهای محلی میباشد. از این لحاظ پرورش اسب و سوار کاری در سطح ملی و منطقه ای و دارای مقامهای قهرمانی ملی و بین المللی در رشتههای مختلف سوارکاری در ردههای نونهالان، نوجوانان و جوانان بوده و همچنین ایران دارای بزرگترین مراکز پرورش اسب اصیل ایرانی و منحصر به فردترین اکو موزه اسب بومیرا دارا میباشد.
همانطور که در تقویم مسابقات فدراسیون سوارکاری ملاحظه میشود، همواره مسابقات زیبایی، پرش، کورس، استقامت و … مختص اسبهای بومیکشور به تفکیک نژادی در ایران از رونق خاصی برخوردار بوده است و به همین منظور برای ارتقا سطح این مسابقات و سوارکاران، فدراسیون اقدام به تشکیل کتاب تبارنامه نژادی اسبهای بومیکرده و همچنین مالکین اسبهای بومیبه صورت ضمنی و سنتی و حتی تخصصی درصدد انتخاب و اصلاح نژاد اسبها از نظر تواناییهای تعریف شده ی رفتاری ، مورفولوژیکی و عمکردی اقدام کرده اند. در حال حاضر به جرات میتوان گفت که از اکثر این نریانها (به جز نریانهای اخته) به منظور تولید کره استفاده میشوند و انتخاب سیلمیدر هیچ یک از آمیزشها بر اساس اصول علمیو متداول نبوده است. البته لازم به ذکر است که در رابطه با این موضوع همواره خلاهایی به شرح زیر وجود داشته که مانع رسیدن به این اهداف اصلاح نژادی شده است:
- عدم ثبت شجره متداوم و صدور کتاب انساب
- عدم ثبت رکوردهای عملکردی و ورزشی به تفکیک مسابقات
- عدم وجود گلههای بزرگ تولیدی نژادهای بومی
- عدم انتخاب سیلمیبر اساس توانایی ژنتیکی و عملکردی
- عدم وجود شاخص انتخاب و تفکیک
- عدم رکورد گیری مناسب از اسبهای ورزشی در مسابقات محلی و ملی
ژنومیک
چرا باید دنبال تستهای ژنتیکی و ژنومیکی در اسب باشیم؟
یکی از راههای حمایت و پشتیبانی از صنعت اسب کشور، برنامهریزی جهت حفظ وحراست ذخایر ژنتیکی و دستیابی به توان ژنتیکی نژادهای موجود در کشور با انجام شناسایی ژنتیکی میباشد. با اجرای عملیات شناسایی ژنتیکی و تفکیک نژادهای اسب و ایجاد هستههای مولد خالص مادری و پدری میتوان ابزارهای اجرائی اصلاح نژادی به منظور برنامه ریزیهای ژنتیکی و تولیدی فراهم کرد، بطوریکه با انجام تلاقیهای هدف دار میتوان نسبت به تولید کرههای با ارزش ژنتیکی بالا و قابل ارائه به بازارهای داخلی و جهانی اقدام نمود.
در طول سالیان متمادی، درک ما از تعیین ژنتیکی برخی از صفات مهم در پرورش اسب بهبود یافته است و در حال حاضر بالغ بر ۱۱۲۵ ژن مرتبط با ۳۴ نوع صفت مختلف اسب اعم از صفات مرتبط با عملکرد فنوتیپی، ورزشی و سلامت و …. شناسایی شده است که شناسایی و بررسی همزمان همه این ژنها با انجام ازمایش ژنومیکی امکان پذیر میباشد.
نسبت هزینه – سود و چشم انداز بلند مدت نشان میدهد که تنها روشهای ژنومی و ژنومیکی ممکن است ارتباط عملی در پرورش و اصلاح نژاد اسب کورسی و مسابقهای را فراهم آورد، به شرطی که روشهای سنتی اجازه بکارگیری و استفاده از ابزارهای جدید ژنومیبرای صنعت اسب را فراهم نماید.
برای اسبهای ورزشی، کورسی و بومی کشور، امکان انجام آزمایش ژنهای مرتبط با تواناییهای و کیفیت راه رفتن (مانندDMRT3)، پرش (مانندGYS1)، سرعت (مانند ژنMSTN)(2)، مقاومت به بیماری(مانند HYPP، PSSM I و …)، و … وجود دارد، که برای پرورش دهندگان و مالکان اسبها، میتواند کمکی باشد برای آشنایی و کاربرد علم ژنومیک در زمینههای دیگری مانند شناسایی و رفع نقایص ژنتیکی در اسبها باشد. با این وجود، تنها انتخاب ژنومیک(GS) وعده مزایای قابل توجهی از اصلاح نژاد مورد نیاز اسبهای ورزشی و کورسی با توجه به طیف گستردهای از صفات و چشمانداز بلند مدت در پرورش اسب را همانند دیگر گونههای دامی(گاو شیری، گوشتی، طیور و …) را فراهم میکند.
در حال حاضر افزایش کمیو کیفی کتابهای انساب برای بهبود نتایج ثبت اطلاعات معمول فنوتیپی و شجره ای موجود برای صفات تیپ عملکرد و عملکرد وجود دارد. این امر ممکن است سبب توسعه و بهره برداری از انتخاب ژنومی(GS) و نهایتا اجازه میدهد پیش بینی ارزش ژنومیاسبها فراهم شود. لازم به ذکر است که انتخاب ژنتیکی و ژنومیهماکنون در برخی از کشورها همانند ایرلند (ارزیابی ژنومیک بهترین سیلمیهای تروبرد دنیا)، المان(تست ژنومیک ۹ هزار راس اسب تا سال ۲۰۱۵)، امریکا( تست ژنومیک بالغ بر ۲۰ هزار راس اسب تروبرد، کوارتر و سادلبرد)، استرالیا(ارزیابی ژنومیک بهترین سیلمیهای کورس استرالیا)، فرانسه(ارزیابی ژنومیک اسبهای پرشی)، هلند(ارزیابی ژنومیک Danish Warmblood riding horses) در حال انجام میباشد.
پس چرا باید دنبال تستهای ژنومیک در اسب باشیم؟ لزوم تست ژنومیک در اسب برای کاهش هزینهها مدیریتی و اصلاح نژادی، کاهش فاصله نسلی در اسب، انتخاب درست اسبها برای کاربریهای متفاوت، کنترل تلاقیها و هدفمند کردن کششها، رفع نواقص ژنتیکی و مادرزادی در کنار تستهای انساب و انتساب که همه این موارد مذکور با انجام یک تست ژنومیکی با هزینه کمتر نسبت به دیگر روشها، قابل ردیابی و اصلاح میباشند. لازم به ذکر است در حال حاضر تست ژنومیک برای همه اسبهای کشور لزومی ندارد بلکه برای شروع کار همه سیلمیهای برتر کشور (نژادهای بومیو وارداتی) و همچنین تمام اسبهای نر و ماده که دارای مقامهای یک تا سه کورس اعم از تروبرد، ترکمن و دوخون، عرب و همچنین تمام اسبهای تاپ مسابقات پرش و درساژ و استقامت بهتر است تست ژنومیک برای آنها انجام شود.
نویسنده:
محمد باقر زندی عضو هیات علمیدانشگاه و متخصص ژنتیک و اصلاح نژاد اسب
یک دیدگاه
hamed
بسیار عالی